Finansal Manipülasyon Nedir?

Manipülasyon kelimesi; insanların düşüncelerini, davranışlarını bilinçli ve art niyetli bir şekilde yönlendirmek adına yapılan faaliyetleri ifade eder. Borsa terminolojisinde ise, kitlelerin algılarını yönetmek için çeşitli manipülasyon faaliyetleri yürütülerek kar elde etmeye yönelik hareketleri tanımlar.  Dolayısıyla finansal manipülasyon borsa işlemlerinde dikkate alınması gereken bir husustur.

Finansal manipülasyon, kitleleri hatalı bilgiler ve hareketlerle yönlendirerek menkul kıymet alım satımına yönlendirmek olarak ifade edilebilir. Bu faaliyetler, kıymet fiyatlarını yapay seviyelerde tutma maksadını taşır. Borsa manipülatörlerinin temel motivasyonu, piyasada gerçekçiliği bulunmayan bir dalgalanma yaratarak kar elde etmektir.

Finansal Manipülasyonun Tarihsel Süreç İçindeki Gelişimi

Bu terimin ortaya çıkışı insanlık tarihi kadar eskidir. Ticaretin ilk kez gerçekleştiği dönemlerden beri, insanlar kar elde etmek adına farklı manipülasyon teknikleri kullanmışlardır. Ancak modern anlamda ele alırsak, bu durumun tarihsel süreci, özellikle son iki yüzyılda hızlandı diyebiliriz.

• 19.yy sonlarında, hisse senetleri popüler hale dönüştü. Bu durum, borsada fiyat manipülasyonunun artmasına neden oldu. Borsada fiyat manipülasonu, özellikle küçük yatırımcılar üzerinde büyük bir etkiye sahipti. İnsanlar, fiyatları yükseltmek amacıyla yalan haberler yayarak veya spekülasyon yaparak hisse senetlerinin fiyatlarını manipüle etmeye yönelik faaliyetlerde bulundular.
• 20.yy’da finansal manipülasyon teknikleri daha da sofistike hale geldi. Özellikle bu dönemde, hisse senetleri, türev araçlar, emtialar ve para birimleri gibi finansal araçlar popülerlik kazandı. Dolayısıyla manipülasyon ve spekülasyon için de yeni fırsatlar sundu.

2000’li yıllarda ise teknolojinin ve internetin yaygınlaşması ile birlikte, finansal manipülasyon da da kolaylaştı. İnsanlara sosyal medya üzerinde yalan haberler ya da manipülatif yorumlar yayarak finansal araçların fiyatlarını etkilemeye çalıştılar. Bununla birlikte finansal veri analizinde kullanılan teknolojilerin yaygınlaşması ve gelişmesi ile birlikte manipülasyon yapmak daha da zorlaştı. Ancak özellikle yalan haber akımı ve yorumları ile birlikte insanları etkilemek hala mümkün. Bu durumun önüne geçmek adına atılacak adımlar da önem arz etmektedir. Özellikle ülkemizde SPK gibi denetliyici kurumların bulunması ile birlikte bu tarz spekülatif ve manipülatif içeriklerin önüne geçme çalışmaları iyice artmıştır.

Finansal manipülasyonun çeşitli yeni türlerini inceleyerek, insanı etkileyebilecek bu tarz eylemlere karşı savunma mekanizmamızı geliştirmeyi amaçlıyoruz;

• Ponzi Şemaları: Yatırımcıları dolandırmak maksadıyla kullanılan finansal manipülasyon şemasıdır. Şema, özellikle erken yatırımcılara yüksek getiri sağlar, ancak sonradan gelen yatırımcıların yatırımları önceki yatırımcılara dağıtılarak finanse edilir. Bu tür şemalar, internet aracılığıyla daha yaygın hale geldi.
• Yalan Haber Yayma: İnternet, haber yayma ve yayılma sürecini hızlandırdı ve bu da finansal manipülasyon için yeni fırsatlar yaratmaktadır. Manipülatörler, yalan haberler yayarak finansal araçların fiyatlarını etkilemeye çalışır.
• Flash Krizleri: Finansal piyasalarda kısa süreli ama şiddetli fiyat düşüşleri ve yükselişleri olarak tanımlanabilir. Bu krizler, yüksek frekansa sahip ticaret algoritmaları tarafından tetiklenebilir ve fiyat manipülasyonu için kullanılabilir.
• Dark Pools: Ticaret faaliyetlerinin özel bir türüdür. Geleneksel borsalarda yapılan ticaretten farklıdır.  Dark pools, yatırımcıların gerçekleştirecekleri büyük blok işlemlerini anonim olarak yapmalarına olanak verir ve bu durum da fiyat manipülasyonuna sebep olabilir.

Yeni olarak sayılabilecek bu finansal manipülasyon tekniklerinin ortaya çıkması, finansal tegülatörlerin daha sık düzenlemeler yapmasını gerektirdi. 2008 finansal krizi, finansal manipülasyonun ciddi etkisini gösteren en önemli olaylardan biri olarak tarihe geçti. Düzenliyiciler, finansal kuruluşların faaliyetlerini izlemek için daha sık düzenlemeler yapmak zorunda kaldı. Bu anlamda şeffaflık ilkesi gibi temel prensipler benimsendi.

Finansal Manipülasyonun Ekonomi ve Piyasalar Üzerindeki Etkileri

Finansal manipülasyon, bilgi asimetrisi ve haksız rekabet yoluyla finansal piyaların ekonomik davranışlarını etkilemeye yönelik davranışları içerir. Finansal manipülasyonun ekonomi ve piyasalar üzerindeki etkileri ise;

• Piyasa güveninin azalması: Finansal manipülasyon, yatırımcıların ve diğer ekonomik faktörlerin piyasaya duyduğu güveni zayıflatır. Bu durum, yatırımın azalmasına ve sermaye akışının düşmesine neden olabilmektedir.
• Fiyat bozulmaları: Manipülatörler, özellikle hisse senedi fiyatları, döviz kurları ve faiz oranları gibi finansal varlıkların fiyatlarını yapay anlamda arttırabilir veya düşürebilirler. Piyasa katılımcılarının gerçek değerlere yaslanan yatırım kararları almasını zorlaştırır. Dolayısıyla ekonomik verimliliği düşürür.
• Kaynakların yanlış dağılımı: Finansal manipülasyon, kaynakların ekonomide daha adil ve verimli yöntemlerle dağıtılmasına set vurur.
• Yüksek volatilite: Finansal manipülasyon, piyasa volatilitesini artırarak finansal istikrarsızlığa neden olabilir.
• Riskin artması: Özellikle büyük ölçekli ve yaygın bir hal aldığında, finansal sitemin bütünlüğünü tehdit edebilir. Bu durum sistemik riski arttırabilir.

Finansal Manipülasyonun Etik ve Hukuki Boyutları

Finansal manipülasyonun etik boyutları, dürüstlük, saydamlık ve hesap verilebilirlik temel iş etiğini kapsayan ilkelerle ilgilidir. Bir şirket, finansal manipülasyon yoluyla hissedarları ya da yatırımcıları yanıltarak, yasa dışı yollarla kar elde etmeye çalışabilir ancak itibarını kaybeder. Özellikle ülkemizde SPK tarafından ciddi şekilde cezalandırarak, mevcudiyetini kaybedebilir.

Hukuki boyutlarda, finansal manipülasyon , suç olarak kabul edilmektedir. Şirketlerin finansal raporlama yükümlülüklerine uygun davranmaları gerektiği yasal zorunlulukları ihlal eder.

Dolayısıyla, tazminat talepleri, para cezaları hatta hapis cezasına da neden olur.

Finansal manipülasyon faaliyetlerinin hukiki boyutlara ülkeden ülkeye farklılık gösterse de genellikle yasalarla ve düzenleyici kurumlara uyulması gerektiğini belirten çeşitli yasal düzenlemeler içerir.

Örnek olarak; ABD’de Sarbanes-Oxley Yasası (SOX), şirketinin finansal raporlama ve hesap verme süreçlerini güçlendirir. Bu yasa ile birlikte şirketlerin CEO’ları ve CFO’larına finansal tabloların doğruluğu ve dürüstlüğü kapsamında yemin etme zorunluluğu getirir.

Avrupa Birliği’nde, finansal raportlama standartlarını IFRS (Uluslararası Finansal Raporlama Standartları) belirlemektedir.

Finansal Manipülasyon Vakaları ve Ünlü Örnekler

1. Enron Skandalı (2001): Enerji şirketi Enron, finansal tablolarını ve borçlarını gizleme yoluna gitti. Şirketin gerçek değerini manipüle etti. Bu skandal ortaya çıktığında iflas etti ve çalışanları işsiz kaldı.
2. Bernie Madoff Ponzi Şeması (2008): Yatırım danışmanı Bernie Madoff, milyarlarca dolarlık bir Ponzi şeması düzenledi. Amacı yatırımcılardan elde ettiği paraları yeni yatırımcıların fonlarıyla ödemekti. Madoff 2009’da suçunu kabul ederek hapis cezasına çarptırıldı.
3. WordlCom Skandalı (2002): Telakomünikasyon şirketi WorldCom, finansal manipülasyon yolunu seçerek, maliyetlerini ve yatırımlarını yanlış raporladı. Karlarını abarttı ve bu durum, şirketin iflas etmesine ve çalışanlarının işsiz kalmasına neden oldu.
4. Lehman Brothers (2008): Küresel finansal krizin merkezinde yer alan Lehman Brothers, milyarlarca dolarlık zararını gizlemek amacıyla muhasebe hileleri uyguladı. Bu durum şirketin çöküşüne ve finansal krizin derinleşmesine neden oldu.
5. Volkswagen Emisyon Skandalı (2015): Alman otomativ devi Volksvagen, dizel motorlu araçların emisyon testlerini manipüle etmek için özel bir yazılım türü kullandı. Bu skandal, şirketin milyarlarca dolar ceza ödemesine neden oldu. Ayrıca ciddi biçimde itibar zedelenmesi yaşadı.